ΤΑ ΥΒΡΙΣΤΙΚΑ ΘΗΛΕΙΑ ΙΕΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΛΗΣ ΜΕ ΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΡΧΙΕΡΕΙΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΥΤΟ-ΕΥΝΟΥΧΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ ΙΕΡΕΙΣ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΑ ΕΚ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ ΣΥΜΜΑΧΙΚΑ ΥΒΡΙΣΤΙΚΑ ΨΕΥΔΟ-ΑΠΟΛΛΩΝΙΑ ΙΕΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟ-ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ-ΘΕΟΥ-ΗΛΙΟΥ-ΕΩΣΦΟΡΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ ΓΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΑ ΜΕ ΕΥΟΥΧΙΣΜΕΝΟΥΣ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΑ ΑΡΡΕΝΕΣ ΨΕΥΔΟ-ΙΕΡΕΙΣ ΚΑΙ ΣΑΤΑΝΙΚΕΣ ΘΗΛΕΙΕΣ ΙΕΡΕΙΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΕΚΔΙΚΗΘΟΥΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΦΑΝΩΣ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΜΕΝΗ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΚΥΒΕΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΘΗΝΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΡΕΤΡΙΕΙΣ ΤΟ 499 Π.Χ. ΥΠΟΚΙΝΗΣΑΣΝ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΠΡΟΚΑΛΕΣΑΝ ΤΙΣ ΠΕΡΣΟ-ΜΗΔΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Η ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΚΥΒΕΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΘΗΝΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΡΕΤΡΙΕΙΣ ΤΟ 499 Π.Χ. ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΝΔΙΑΜΦΗΣΒΗΤΗΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΦΑΝΕΡΩΝΕΙ ΟΤΙ ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΡΕΤΡΙΕΙΣ ΓΝΩΡΙΖΑΝ ΤΗΝ ΑΝΘΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑΜΕΙΞΗ ΤΩΝ ΥΒΡΙΣΤΙΚΩΝ ΙΕΡΑΤΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΕΙ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Σάρδεις
Οι Σάρδεις (σημ. Sart της Τουρκίας) ήταν αρχαιότατη μικρασιατική πόλη στη Λυδία, της οποίας υπήρξε και πρωτεύουσα. Ήταν χτισμένη στο «Σαρδιανό πεδίο», την πεδιάδα δηλαδή που εκτεινόταν ανάμεσα στο όρος Τμώλο και τον Έρμο ποταμό και διαρρεόταν από τον περίφημο Πακτωλό ποταμό. Η θέση της αυτή ήταν τέτοια, ώστε να αποτελεί σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο δρόμων που οδηγούσαν προς όλες τις κατευθύνσεις της Μ. Ασίας και πήγαιναν προς την Αρμενία, τη Μεσοποταμία, την Περσία. Απείχε από την παραλία 100 περίπου χιλιόμετρα και εκτός από τη σημαντική συγκοινωνιακή θέση της, διέθετε και ακρόπολη, που ονομαζόταν Ύδη. Οι επαφές της με διάφορες χώρες μαρτυρούνται από τα διάφορα ευρήματα που έφεραν στο φως οι έρευνες στην περιοχή των Σάρδεων. Τα συμπεράσματα από τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι οι επαφές των κατοίκων των Σάρδεων ήταν διάφορες, εμπορικές, πολιτιστικές και καλλιτεχνικές και σε εποχές αρκετά παλιές, ήδη από τους μυκηναϊκούς χρόνους.
Ιστορία
Η πρώτη δυναστεία που βασίλεψε στις Σάρδεις ήταν η δυναστεία των Ηρακλειδών, όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος. Ο τελευταίος αντιπρόσωπος της δυναστείας αυτής, σύμφωνα πάντοτε με τον Ηρόδοτο, ήταν ο Κανδαύλης, που δολοφονήθηκε από τον ιδρυτή της νέας δυναστείας των Μερμιναδών, τον Γύγη, που αποτελεί και ενδιαφέροντα ιστορικό σταθμό, γιατί είναι κατά τον Ηρόδοτο ο πρώτος που έκοψε νομίσματα. Αυτό βέβαια ήταν ένας απλός θρύλος γιατί οι έρευνες των τελευταίων χρόνων απέδειξαν ότι εκείνος που πρώτος έκοψε νομίσματα στην ιστορία υπήρξε ο Αλυάττης, που βασίλευσε στα τέλη του 7ου αι. π.Χ., ενώ η άνοδος του Γύγη στο βασιλικό θρόνο των Σάρδεων τοποθετείται γύρω στο 692 π.Χ. Το γεγονός αυτό, δηλαδή η βασιλεία του Γύγη μετά από τη δολοφονία του Κανδαύλη, συνδέεται πιθανότατα με τις επιθέσεις των Κιμμέριων εναντίον της Λυδίας και κυρίως των Σάρδεων και αποτελεί μέτρο για τη σωτηρία της χώρας. Είναι γεγονός ότι στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. οι Κιμμέριοι έφτασαν να καταλάβουν μία ή δύο φορές την Ακρόπολη των Σάρδεων.
Μέχρι τα μέσα περίπου του 6ου αι. π.Χ., οι Σάρδεις και το Λυδικό κράτος γενικά πέρασαν περίοδο μεγάλης ακμής. Τη σειρά του Γύγη και του Αλυάττη συμπληρώνει ο περίφημος Κροίσος, περί το 546 π.Χ. στην εποχή του οποίου κατέστει πρωτεύουσα του κράτους του και μία από τις πλουσιότερες πόλεις της περιόδου εκείνης. Ακολούθως οι Σάρδεις κυριεύτηκαν από τους Πέρσες όπου και κατέστει το κέντρο της Σατραπέιας της Λυδίας υπό την Περσική Αυτοκρατορία. Από την εποχή αυτή έχουν ανακαλυφθεί πάρα πολλοί λυδικοί τάφοι και κατοικίες.
Στο χρονικό διάστημα 547 π.Χ.(χρόνο της άλωσης των Σάρδεων) μέχρι το 334 π.Χ. οι Σάρδεις και η Λυδία αποτέλεσαν περσική σατραπεία. Είναι γνωστοί στην ελληνική ιστορία οι σατράπες Τισσαφέρνης, Κύρος ο νεότερος και Αρταφέρνης. Το 499 π.Χ., στη διάρκεια της ιωνικής επανάστασης, η πόλη πυρπολήθηκε και τότε καταστράφηκε ο περίφημος Ναός της Κυβέλης. Τότε καταστράφηκαν και τα περσικά ιερά των Σάρδεων και για να εκδικηθούν οι Πέρσες την Αθήνα που υποκίνησε την επανάσταση, έκαψαν αργότερα τα οικοδομήματα της Ακρόπολης των Αθηνών. Σε όλη τη διάρκεια της υποταγής των Σάρδεων στους Πέρσες σατράπες η πόλη γνώρισε μεγάλη πολυτέλεια, αλλά το χαρακτηριστικό είναι ότι η τέχνη αντί να παρουσιάζει επιδράσεις περσικές έχει σαφείς τις ελληνικές, πράγμα που μαρτυρούν τα διάφορα ευρήματα που χρονολογούνται στην εποχή αυτή.
Το 334 π.Χ. οι Σάρδεις παραδόθηκαν στον Μέγα Αλέξανδρο όπου και ανδείχθηκε σε σημαίνουσα ελληνική πόλη της Αυτοκρατορίας του αλλά και σε όλη την ελληνιστική περίοδο. Αλλά και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο οι Σάρδεις συνέχισαν να διατηρούν τον ελληνικό χαρακτήρα φθάνοντας στο τιμητικό τίτλο της "Μητρόπολης". Στο μεγάλο όμως σεισμό που συνέβει το 17 (μ.Χ.) η πόλη καταστράφηκε, γρήγορα όμως ανοικοδομήθηκε και κατά τους βυζαντινούς χρόνους η πόλη αποτέλεσε έδρα επισκόπου. Τελικά περιήλθε στους Οσμανίδες απ΄ όπου και την κατέλαβε ο Ταμερλάνος το 1402 οπότε και καταστράφηκε εκ θεμελίων.
Τέχνη
Στη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων οι Σάρδεις πήραν τελείως ελληνικό χαρακτήρα. Μετά τη μάχη της Μαγνησίας περιλήφθηκαν στο κράτος της Περγάμου. Στη διάρκεια της βασιλείας του Μ. Αλεξάνδρου, άρχισε να χτίζεται στις Σάρδεις ο ναός της Αφροδίτης, μαζί με την οποία ίσως λατρευόταν και η Κυβέλη. Στη θέση του ναού αυτού υπήρχε στη διάρκεια του 6ου και του 5ου αι. π.Χ. άλλο, μικρό ιερό. Ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος είχε ιδρύσει στην ακρόπολη της πόλης ναό, αφιερωμένο στο Δία.
Στη διάρκεια του 3ου αι. π.Χ. οικοδομήθηκαν στις Σάρδεις θέατρο και Γυμνάσιο. Το 17 μ.Χ. καταστράφηκε από σεισμό. Ξανακτίστηκαν τότε ή επισκευάστηκαν διάφορα παλιά κτίρια, που είχαν πάθει μεγάλες βλάβες. Ιδρύθηκαν επίσης και νέα οικοδομήματα όπως το στάδιο, το λεγόμενο ωδείο και άλλα.
Ανασκαφές
Από τους παλαιοχριστιανικούς και τους βυζαντινούς χρόνους διασώθηκαν διάφορα κτίσματα, ανάμεσα στα οποία κατοικίες και τείχη.
Το 1912 ξεκίνησε η αρχαιολογική έρευνα της περιοχής και με τις ανασκαφές που ακολούθησαν ήλθαν στο φως πλείστα ερείπια ναών, αγορών, θεάτρων, καθώς και πολυάριθμα νομίσματα της αυτόνομης πόλης και των μετέπειτα αυτοκρατορικών περιόδων
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Κόρη / Περσεφόνη
1. Μύθος
Σύμφωνα με τον Ησίοδο, η Περσεφόνη ήταν κόρη της Δήμητρας και του Δία.1 Το σημαντικότερο γεγονός του μύθου της είναι η αρπαγή της από τον Άδη2 όταν αυτή μάζευε λουλούδια στην πεδιάδα της Νύσσας.3 Η Περσεφόνη έγινε σύζυγος του Άδη και βασίλισσα του Κάτω Κόσμου.4 Ένα χρόνο μετά την αρπαγή της, η μητέρα της, η θεά Δήμητρα, που την αναζητούσε σε όλη τη Γη, κατόρθωσε να εξασφαλίσει την επιστροφή της για τα δύο τρίτα κάθε έτους. Επίσης η Δήμητρα σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη φιλοξενία που της παρείχαν οι Ελευσίνιοι κατά τη διάρκεια της μακράς αναζήτησης της κόρης της μύησε τους αρχηγούς τους στα μυστήρια5 προς τιμήν της.
1.1. Κόρη
Η Περσεφόνη εμφανίζεται να λατρεύεται με το όνομα Κόρη.6 Σύμφωνα με μια θεωρία, η Περσεφόνη, θεά του Κάτω Κόσμου, και η Κόρη, θυγατέρα της Δήμητρας, αρχικά δεν ταυτίζονταν.7 Η Περσεφόνη στην ορφική λατρεία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο ως μητέρα του Ζαγρέα-Διονύσου8 με πατέρα το Δία, όταν ο Δίας αναφέρεται στο μύθο να ζευγαρώνει μαζί της με τη μορφή φιδιού.9 Το όνομα της Περσεφόνης εντοπίζεται σε κείμενα χαραγμένα σε φύλλα χρυσού που βρέθηκαν θαμμένα δίπλα σε νεκρούς μυημένους στον ορφισμό.10
2. Λατρεία της Περσεφόνης στη Μικρά Ασία
Η λατρεία της Περσεφόνης-Κόρης ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στη Μικρά Ασία, όπου η Δήμητρα είχε ταυτιστεί με τη φρυγική θεά Κυβέλη τουλάχιστον από το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.11 Για το λόγο αυτό στην Κύζικο η Περσεφόνη λατρευόταν με το επίθετο Σώτειρα και οι εορτές της καλούνταν Φερρεφάττια ή Κόρεια ή Σωτήρια.12 Στις Σάρδεις η εκτεταμένη ταύτιση της Κυβέλης με την Κόρη-Περσεφόνη κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες γίνεται εμφανής στις κοπές νομισμάτων, όπου συχνά απεικονίζονται σκηνές και από το μύθο της αντίστοιχης ρωμαϊκής θεότητας Προσερπίνας. Διατυπώθηκε η άποψη ότι «σύμφωνα με τους Έλληνες, η Κυβέλη των Σάρδεων έμοιαζε περισσότερο με την κόρη Προσερπίνα13 παρά με τη μητέρα Δήμητρα».
Μέσα σ'αυτή την ανάμειξη ανατολικών και ελληνικών στοιχείων της θεάς των Σάρδεων, μεγάλης σημασίας ήταν η θεραπευτική της δύναμη η οποία συνέβαλλε ακόμα και στην επαναφορά των νεκρών στη ζωή. Ήταν συνυφασμένη με διάσημες για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες θερμές πηγές, που βρίσκονται στους λόφους του Τμώλου σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από τις Σάρδεις. Καθώς οι θερμές πηγές συμβολίζουν την πλήρη έκφραση της θεϊκής (υπο)χθόνιας δύναμης, ο θεός του Κάτω Κόσμου υπήρξε βασική μορφή του θρησκευτικού μύθου της περιοχής. Υπήρξε ο διεκδικητής και στην πορεία ο σύζυγος της προστάτιδας θεότητας της πόλης, της Κόρης-Περσεφόνης, την οποία απήγαγε τη στιγμή που αυτή μάζευε χρυσά άνθη, τα λεγόμενα λουλούδια του Δία, στα λιβάδια κοντά στις πηγές. Οι αγώνες, λοιπόν, που διοργανώνονταν προς τιμήν της ονομάζονταν Χρυσάνθεια· η ονομασία σχετιζόταν ενδεχομένως με τα στεφάνια που φορούσαν οι λατρευτές τα οποία ήταν πλεγμένα με χρυσάνθεμα. Οι λέξεις «άνθος του Διός» αναγράφονται και στα νομίσματα.
3. Εικονογραφία
Στην εικονογραφία η Περσεφόνη παρουσιάζεται σαν μια νέα γυναίκα και συχνά συνοδεύεται από δάδες, στάχυα, σκήπτρα, ρόδια, και πετεινούς. Οι απεικονίσεις της ως γυναίκας του Άδη συνόδευσαν σε ύστερη περίοδο αναπαραστάσεις γυναικών που πέθαναν άγαμες. Η σκηνή της απαγωγής της από τον Πλούτωνα δεν ήταν πολύ δημοφιλής μέχρι τον 5ο αι. π.Χ. Έκτοτε συναντάμε πολυάριθμες απεικονίσεις της Περσεφόνης.
1. Ησίοδ., Θ. 912-914. Βλ. επίσης Όμ., Οδ. λ 217· η Περσεφόνη αναφέρεται ως κόρη του Δία μόνο στα ομηρικά έπη. Ο Όμηρος, από την άλλη πλευρά, δεν τονίζει ιδιαίτερα τη σχέση της με τη Δήμητρα. Παρ’ όλ’ αυτά στο Απολλδ. 1.3.1 αναφέρεται ότι η Περσεφόνη είναι κόρη του Δία και της Στυγός. Στο Αισχ., Χο. 490 αποκαλείται Φερσεφάττα, όνομα που εμφανίζεται και στην αγγειογραφία (π.χ. Δρέσδη 350) και σε αττικές επιγραφές, βλ. Πλάτ., Κρατ. 404 c.
2. Ησίοδ., Θ. 913-914 και Ύμν. Δήμ. Σημειώνεται ότι ο Ησίοδος δεν κάνει καμία αναφορά στην επιστροφή της Περσεφόνης από τον Κάτω Κόσμο.
3. Ο Δίας έδωσε την πλήρη συγκατάθεσή του στα σχέδια του Άδη, γεγονός που εξαγρίωσε τη Δήμητρα, όταν το ανακάλυψε. Σύμφωνα με το μύθο, μόνο ο Ήλιος και η Εκάτη υπήρξαν μάρτυρες της απαγωγής. Ωστόσο στο Ύμν. Δημ. 424-425 η Περσεφόνη λέει ότι η μητέρα της ήταν επίσης παρούσα στην αρπαγή της. Επί εννιά μέρες η Δήμητρα περιπλανιόταν στη Γη αναζητώντας την κόρη της και τη δέκατη μέρα ο Ήλιος και η Εκάτη τής αποκάλυψαν την αλήθεια για την πράξη του Άδη και τη συναίνεση του Δία. Η θυμωμένη θεά εγκατέλειψε τη συντροφιά των θεών και πήγε στην Ελευσίνα, όπου υπηρέτησε μεταμφιεσμένη στο παλάτι του βασιλιά Κελεού. Πριν φύγει από το παλάτι, αποκαλύφθηκε και ζήτησε από τους κατοίκους να χτίσουν ένα ναό προς τιμήν της. Πέρασε ένας χρόνος από τη στιγμή που η θεά άρχισε να περιπλανιέται και η Γη παρέμενε άγονη, οπότε ο Δίας αποφάσισε την επιστροφή της Περσεφόνης στη μητέρα της. Ο Άδης δεν μπορούσε παρά να συμμορφωθεί με την απόφαση. Παρ’ όλα αυτά, πριν επιστρέψει την Περσεφόνη, της έδωσε να φάει ένα ρόδι. Αυτό σήμαινε ότι η Περσεφόνη έπρεπε να περνά το ένα τρίτο του χρόνου με τον άντρα της στον Κάτω Κόσμο πριν επιστρέψει στον κόσμο των ζωντανών. Αφού επέστρεψε η κόρη της, η Δήμητρα αποκατέστησε τη γονιμότητα της γης και μύησε τους Ελευσινίους στις τελετές προς τιμήν της. Παυσ. 1.38.3, 1.39.1, 9.31.9, Παν., απ. 13 PEG. Ο Βακχυλίδης τοποθετεί την απαγωγή στην Κρήτη (απ. 47SM). Πρβλ. Φανόδ. 325F27, όπου η Αττική ταυτίζεται με το μέρος όπου έγινε η απαγωγή.
4. Η Περσεφόνη πιθανότατα έχει αντίστοιχες αρμοδιότητες με αυτές του Άδη, βλ. Ησίοδ., Θ. 704, όπου αναφέρεται ότι ο Σίσυφος πήρε από την Περσεφόνη άδεια να ανέβει στον Πάνω Κόσμο. Επίσης βλ. Ganz, T. Early Greek Myth. A Guide to Literary and Artistic Sources (Baltimore – London 1993), σελ. 64-69.
5. Τα μυστήρια υπόσχονταν μια καλύτερη ζωή μετά θάνατον και βρίσκονταν σε συμφωνία με την ορφική διδασκαλία. Για παραλλαγές του ορφικού μύθου, βλ. Απολλδ. 1.5.1, απ. 49, 51 (Kern)· Ευρ., Ελ. 1310-8· Κλαυδιαν. PR. 2.204-31. Ο Διόδωρος DS5.3.1-4 τοποθετεί την απαγωγή στη Σικελία. Για ύστερες εκδοχές-παραλλαγές βλ. Ovid, Fasti 4.502-60 και Met. 5.533-50, Hyg., Fab. 147, Απολλδ. 1.5.3 και 2.5.12.
6. Βλ. Ύμν. Δήμ. 439· Λάσ., απ. 702 PMG· Ευρ., Ηρ. 609 και πρώιμα ερυθρόμορφα αγγεία (π.χ. Ελευσίς 596). Το όνομα Δέσποινα είναι πιθανότατα άλλο ένα λατρευτικό προσωνύμιο της Περσεφόνης και εντοπίζεται κυρίως στην Αρκαδία. Για τη λατρεία της Περσεφόνης και τη σχέση της με την Αφροδίτη στους Λοκρούς, βλ. Sourvinou-Inwood, C., “Persephone and Aphrodite at Locri: A Model for Personality Definitions in Greek Religion”, JHS 98 (1978), σελ. 101-121.
7. Βλ. Zuntz, G., Persephone. Three essays in religion and thought in Magna Graecia (Oxford 1971), σελ. 75-83. Ωστόσο οι αναντιστοιχίες μεταξύ των δύο θεοτήτων δείχνουν να περιορίζονται την εποχή του Ησιόδου, αφού ο ίδιος σαφώς θεωρεί ότι η γυναίκα που απήγαγε ο Άδης για να την κάνει βασίλισσά του ήταν στην πραγματικότητα η κόρη της Δήμητρας.
8. Για το Διόνυσο-Ζαγρέα βλ. Αλκμαιωνίς απ. 3PEG, Αισχ., απ. 228R (πιθανόν γιος του Άδη) και Agypt. 5R (ο ίδιος ο Άδης). Ευρ., Κρ. 79Aus (=472 N2)· Καλλ., απ. 43.115 και 643 (Pf)· Νόνν. 5.563-7, 2.206-10· Σχολ. Λυκόφρ. 355. Επίσης, West, M.L., Orphic Poems (Oxford 1983), σελ. 154.
9. Πίνδ. apud Μέν. 81b = απ. 133 SM. Σημειώνεται ότι τα φίδια ήταν σημαντικά στο μύθο της Δήμητρας. Επίσης στον Ησίοδο, απ. 226MW, ο όφις Κυχρείδης έρχεται από τη Σαλαμίνα στην Ελευσίνα για να γίνει ακόλουθος της Δήμητρας.
10. Ο ναός της Κόρης Σώτειρας στη Σπάρτη χτίστηκε, σύμφωνα με την παράδοση, από τον Ορφέα. Βλ. Παυσ. 3.13.2.
11. Ευρ., Ελ. 1301-45 και Μελανιππ. 764PMG. Τα Θεσμοφόρια –η δεύτερη σημαντικότερη εορτή προς τιμήν της Δήμητρας– ήταν δημοφιλή σε όλη τη Μικρά Ασία. Βλ. ΚΔ Κορινθ. 1, 20:20 και ΚΔ Λουκ. 8:26-33. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Περσεφόνη ανταγωνίστηκε την Αφροδίτη για τον Άδωνι, μια ανατολική θεότητα, του οποίου η λατρεία αποτελεί μια παραλλαγή του θρησκευτικού μοτίβου του Άττιδος και της Κυβέλης. Βλ. Απολλδ. 3.14.4· Ovid, Met. 10.503-739.
12. Βλ. Παυσ. 8.31 για τις τελετές στην Αρκαδία. Ένα από τα αίτια εξάπλωσης της λατρείας της Περσεφόνης είναι η σύνδεσή της με την Εκάτη, η οποία έχει πιθανότατα ανατολική προέλευση και λατρευόταν με το όνομα Σώτειρα. Οι χρησμοί των Χαλδαίων, όπου αναφέρεται εκτενώς η Εκάτη με το ίδιο όνομα, έχουν μελετηθεί από τον Johnston, I.S., Hekate Soteira (Atlanta 1990). Αναφέρεται ότι η Εκάτη ήταν αυτή που οδήγησε την Περσεφόνη ξανά στον Πάνω Κόσμο. Ύμν. Δήμ. 438-440. Η Εκάτη μαζί με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη αποτελούν το πρώτο δείγμα τριαδικής θεότητας στον ελλαδικό χώρο. Επίσης βλ. Edwards, C.M., “The running maiden from Eleusis and the early classical image of Hekate”, AJA 90 (1986), σελ. 307-318.
13. Προσερπίνα (Proserpina) είναι το λατινικό όνομα της Περσεφόνης. Βλ. Ramsay, W.M., The letters to the seven churches of Asia (London 1904), κεφ. 25. Η Κυβέλη ήταν η προστάτιδα θεά της πόλης και δύο κίονες του ναού της είναι ακόμα ορατοί στις όχθες του Πακτωλού.
ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ:
